با رشد روزافزون بانکداری الکترونیک و در نتیجه پول الکترونیک، آینده اسکناس و مسکوک چگونه خواهد بود، وضعیت جعل اسکناس در کشور چگونه است و  آیا اسکناس و مسکوک جایگاه خود را در مبادلات اقتصادی از دست خواهند داد، میزان پول درگردش چه میزان است و جعل اسکناس و ایران چک در چه وضعیتی قرار دارد ؛ پاسخ این پرسش ها و بسیاری دیگر موارد در ارتباط با تولید اسکناس و مسکوک را شکری- رئیس سازمان تولید اسکناس و مسکوک بانک مرکزی به ترتیب زیر ارایه داده است.

* در حال حاضر چه میزان سکه و اسکناس در کشور وجود دارد و چه میزان از آن درجریان است؟

تقریبا بیش از 8 میلیارد قطعه مسکوک در کشور ضرب شده و در اختیار عموم قرار گرفته که البته با توجه به چرخه عمر مسکوک در کشور قطعاً تعداد قطعاتی امروز در گردش است کمتر از این میزان است. نکته قابل توجه این است که به هر صورت ما در کشوری زندگی میکنیم که مکانیسم پرداخت های نقدش مشخصاً در بخش مسکوک نسبت به دیگر نقاط جهان بسیار متفاوت است.

اگر بسیاری از کشورهای دنیا را بررسی کنیم به این نتیجه می رسیم که اساساً پرداخت با مسکوک جایگاه ویژه ای در معاملات نقدی دارد؛ مثلا در بسیاری از کشور های حوزه یورو این اتفاق را به وضوح شاهد هستیم و سکه سهم عمده ای را در پرداخت های نقدی دارد و اینکه چرا در ایران رغبت خاصی به این موضوع نیست هم دلایل متعدد و خاص خودش را دارد که عنداللزوم قابل تشریح است.

*رشد حجم مسکوک و اسکناس منتشره در دست افراد از ابتدای سال 95 تا امروز چه میزان بود است؟

تزریق اسکناس و مسکوک به بانکها در سال جاری تماماً از محل اسکناس و مسکوک منتشره سالهای قبل انجام شده و برای انتشار اسکناس و مسکوک از ابتدای سال 95 تا امروز اخذ مجوز نداشته ایم. بنابراین آخرین مجوز اخذ شده جهت انتشار اسکناس، ایران چک و مسکوک مربوط به سال 94 بوده است.

 * استفاده از دستگاه های دریافت و پرداخت الکترونیک هر روز بیش از روی پیش از آن مرسوچه تاثیری بر استفاده از اسکناس به لحاظ زمان استفاده و میزان گردش ایجاد کرده است؟

در این زمینه تحقیقات دانشگاهی بسیاری انجام شده است و در البته حوزه نظامهای پرداخت بانک مرکزی نیز در این رابطه تحقیقات خوبی انجام شده است. اما نتایج تحقیقی که اخیرا با همکاری یکی از دانشگاه های کشور انجام شد نشان می دهد بطور کلی ابزار ها و سامانه های پرداخت الکترونیک درجات جانشینی متفاوتی با وجه نقد دارند. در خصوص ابزارهای کلان پرداخت مثلا سامانه تسویه ناخالص آنی؛ نتایج بررسی ها نشان می دهد که این سامانه و ابزارهای مشابه دیگر اثر معنا داری روی نقدینه خواهی و حجم اسکناس و مسکوک جامعه ندارند. چرا که بدون وجود این ابزار ها هم این امور به وسیله اسکناس و مسکوک انجام نمی شد و در گذشته نیز به صورت حواله های بانکی ، تلفنی ، چک های بین بانکی و چک های تضمین شده و ابزارهای بانکی متفاوت شبیه به این انجام می گرفت، لذا انتظار نمی رود ایجاد و توسعه چنین ابزارهایی روی تقاضای اسکناس و مسکوک تاثیر معناداری داشته باشد. البته بدون شک این ابزار و مکانیزمهای مشابه نقش موثر و مهمی در تسهیل و تسریع پرداختها ایفا می کنند اما جانشین خوبی برای اسکناس و مسکوک به حساب نمی آیند. در عین حال برخی دیگر از ابزارهای خرد مثل پایانه های فروشگاهی میزان نیاز به وجه نقد را به گونه معناداری کاهش می دهند لذا طبیعتاً حجم نقدینه خواهی مردم متاثر حجم و تعداد تراکنش های POS خواهد بود.

 *هر سال چه میزان سکه و مسکوک توسط بانک مرکزی تولید و چه میزان از چرخه اقتصادی خارج می شود؟

این ارقام در هر سال متفاوت است مثلا در سال گذشته در مورد اسکناس عددی بالغ بر به 700 میلیون قطعه تولید شد و در مورد مسکوک هم بیش از 300 میلیون قطعه مسکوک تولید داشتیم. همچنین نرخ امحاء اسکناس نیز حدود 800 میلیون برگ بود.

یکی از مزایا و برتری های مسکوک نسبت به اسکناس این است طول عمر مسکوک است که می تواند متناسب با وضعیت شاخصهای اقتصادی مانند تورم و قدرت خرید برای یک دامنه 25 ساله و حتی بیشتر در چرخه مبادلات نقدی کشور ها باقی بماند ضمن اینکه عمدتاً قابل بازیافت است بنابراین در بلند مدت هزینه گزافی را از بابت باز تولید تحمیل نمی کند.

*با توجه به نرخ تورم در کشور و نیاز بازار، آیا برنامه ای برای تولید اسکناس و سکه جدید با رقم های درشت تر در دست دارید؟ لطفا توضیح دهید؟

موضوع تسهیل و تنظیم مکانیسم پرداخت خرد در بانک مرکزی همواره در دردست مطالعه بوده و یک پروژه نیست بلکه یک پروسه است و همواره این مکانیسم ها درحال رصد شدن هستند و بر مبنای این پایش تصمیمات مقتضی اتخاذ می شود. لذا چناچه نیاز به چاپ و انتشار اسکناس با قطعات درشت تر وجود داشته باشد حتما این کار را پس از اخذ مجوز های لازم انجام خواهد داد. لازم به ذکر است که سازمان تولید اسکناس و مسکوک در راستای مباحث R&D  (تحقیق و توسعه) همواره روی طرح ها و آلیاژهای مختلفی از مسکوک و اسکناس با مبالغ مختلف مطالعات مستمری دارد که در صورت تحقق الزامات آن، به جامعه معرفی و عرضه خواهد کرد.

 *آیا موضوع ضرب سکه 10 هزار تومانی که در فضای مجازی منتشر شد صحت دارد؟

موضوع سکه 10 هزار تومانی که بیشتر شبیه یک شوخی رسانه ای بود و همان زمان از سوی بانک مرکزی تکذیب شد. در عین حال باید دانست که با توجه به پدیده تورم که در بسیاری کشورها ممکن است اتفاق بیفتد، چاپ اسکناس هایی با مبالغ درشت تر و مسکوکاتی با ارزش اسمی بالاتر (بسته به میزان کاهش ارزش پول) یک موضوع کاملا طبیعی است این سازمان نیز طرح های تحقیق و توسعه این موضوع را چه از لحاظ آلیاژی و چه از لحاظ مسایل فنی در دستور کار دارند و طبیعی است که آمادگی لازم را در این زمینه دارد. اما در مورد سکه 10هزار تومانی که اشاره شد موضوع به طور کلی صحت ندارد.

 * با توجه به استهلاک بالای اسکناس و هزینه بالای تهیه آن، آیا برای تغییر جنس اسکناس ها و سکه های کشور برنامه ای در دست بررسی و اجرا دارید؟

در مورد جنس اسکناس، اگر منظور شما اسکناس های پلیمری و چیزی شبیه به این است، باید بگویم که این مورد در حال حاضر جزو مباحث مطالعاتی و قطعاً در آینده نزدیک اقدامی در این حوزه متصور نیست. اما در مورد مسکوکات مباحث به صورت جدی تری در حال پیگیری است. موضوع پیشی گرفتن ارزش ذاتی (یا حتی هزینه تولید) سکه نسبت به ارزش اسمی آن چالشی است که برخی کشورها در مقاطعی با آن مواجه می شوند. این پدیده که اصطلاحاً سینیوریج (seigniorage) نام دارد نه تنها توجیه اقتصادی ضرب مسکوکات به شیوه متعارف را زیر سوال می برد بلکه زمینه سود جویی افراد فرصت طلب و نیز هدر رفت منابع عمومی را نیز فراهم می کند. برای پیشگیری از این موضوع با تغییراتی که در متریال ( مواد) و آلیاژهای مسکوکات و احیاناً مهندسی تولید اعمال می گردد سعی می شود که تولید با رعایت اصل بهینگی اتفاق بیفتد.

*یکی از مشکلات بانک های مرکزی ضرب سکه و چاپ اسکناس های تقلبی است؟ بانک مرکزی برای مبارزه با این معضل چه فعالیت هایی را به عمل اورده است؟

به اعتقاد بنده کیفیت اسکناس های غیر اصیل آنقدر پایین است که اطلاق واژه جعلی در مورد بسیاری از آنها مورد تردید جدیست چرا که فاقد ویژگیهای امنیتی بوده و کیفیت آنها آنقدر پایین است که تهیه آنها می تواند به وسیله یک دستگاه کپی ساده انجام شده باشد. تولید اسکناس جعلی دسترسی به تکنولوژی و صنعت خاصی را می طلبد که در واقع این تکنولوژی منحصراً در اختیار بانک های مرکزی دنیاست.

باید توجه داشته باشیم که جعل تعریف خاص خودش را دارد - به شبیه سازی ویژگی های امنیتی موجود در اسکناس جعل گفته می شود- اما ما در نسخی که معمولا به صورت عمده می بینیم در بیش از 95 درصد حالات یک کپی ساده است و با اندک توجهی مخاطب و ذینفع می تواند به غیر اصیل بودن ایران چک و اسکناس پی ببرد ولی معمولا این توجه اعمال نمی شود و فرد متضرر می گردد. بنابر این پیشنهاد و تاکید این سازمان به عموم هموطنان عزیز ارتقاء سطح آگاهی عمومی نسبت به ویژگیهای امنیتی است.

اما به هر صورت اگر مسامحتاً این نسخ غیر اصیل را جعل بنامیم باید گفت موضوع جعل اسکناس و مسکوک بحث جدیدی نیست و در همه دنیا وجود دارد و مختص کشور ما هم نیست. سازمان تولید اسکناس و مسکوک محصولات یونیکی مانند سکه بهار آزادی، ایران چک و اسکناس تولید می کند که قطعا برای متقلبین سودجو و فرصت طلبی می تواند پرسود باشد ، اما این را باید دانست که سازمان تولید اسکناس و مسکوک همپای تکنولوژی های روز دنیا قدم بر می دارد و سعی می کند که ویژگی ها و فیچر های امنیتی تولیداتش را به روز کند و ارتقاء بدهد. البته این به این معنا نیست که امکان تولید نسخ غیر اصیل اسکناس و مسکوک صفر است ولی ما همواره چند گام جلوتر از جاعلین هستیم و اگر مردم توجه کافی را به موضوعات و مباحث مطرح شده در اطلاعیه ها  و هشدارهایی که از طریق های بانک مرکزی انعکاس پیدا می کند داشته باشند قطعا دست جعالین از این عرصه کوتاه خواهد شد. ضمن اینکه باید توجه داشت که در مورد بحث جعل نباید بر بستر شبکه های اجتماعی ، متاثر از حاشیه های رسانه ای و جو سازی ها شویم. واقعیت این است که نرخ جعل اسکناس در کشور ما نرخ بسیار پایینی است و اصلاً نگران کننده نیست اما به هر حال همین میزان نیز در شبکه های اجتماعی بزرگنمایی می شود. بدیهی است ما منکر وجود اسکناس غیر اصیل در کشور نیستیم همانگونه که هیچ کشوری چنین ادعایی ندارد، اما دامنه این موضوع به شدت محدود بوده و غالب آنچه در جامعه منعکس می شود بزرگنمایی رسانه ایست که وسعتش به مراتب بیشتر از آن میزان جعلی است که ما مصداقاً مشاهده می کنیم.

 *با توجه به رواج پول های الکترونیک به نظر شما آیا زمانی را می توان در نظر گرفت که اسکناس و مسکوک از چرخه استفاده خارج شوند ، چرا؟

حقیقت امر این است که برخی از کشورهای دنیا سعی کردند به سمت جامعه بدون پول نقد و یا همان کش لس سوسایتی بروند اما به این نتیجه رسیدند که حداقل به دو دلیل عمده نمی شود ابزار پرداخت غیر نقد را به طور کامل جایگزین ابزار نقد کرد.

دلیل اول این است که به هر حال ما در پرداخت نقد یک سری ویژگی هایی داریم که در پرداخت غیر نقدی نداریم. مثلا در پرداخت نقدی فرد می تواند ضمن بهره گیری از قابلیت محرمانگی، از درآمد مشروع خود مخارج مشروعی داشته باشد که احیانا مایل نیست که کسی از انجام آن مطلع شود یا جایی ثبت شود. این امکان را پرداخت نقد به فرد می دهد و در همه جای دنیا هم هست اما در پرداخت غیر نقدی این امکان نیست. ضمن اینکه ما باید مطلوبیت افراد را هم در نظر بگیریم؛ یعنی همچنان که نظام پرداخت الکترونیکی را به عنوان یک نیاز ضروری و سیستمی بسیار موفق پیش می بریم، باید امکان انتخاب روش پرداخت نیز به افراد داده شود. بر همین اساس مشاهده می کنید که افراد در پرداخت هایشان ترجیح می دهند به صورت ترکیبی عمل کنند یعنی بخشی از پرداخت ها را به صورت نقد و برخی دیگر را به صورت الکترونیکی انجام می دهند یا برای این امر آستانه ای قائل هستند. دلیل دوم برای عدم امکان جایگزینی کامل نظام پرداخت الکترونیکی بجای سیستم پرداخت نقدی این واقعیت است که این اتکای محض در مواقع بحران می تواند موجب تبعات جبران ناپذیری برای اقتصاد یک کشور شود. مثلا بلایای طبیعی، مشکلات زیر ساخت مخابراتی یا الکترونیکی، حملات سایبری، حملات نظامی، مراجعه همزمان و غیر متعارف مشتریان بانکها برای خارج کردن سپرده هایشان و... مسایلی هستند که نظام پرداخت الکترونیکی و غیر نقد پاسخ محکمی برای آنها ندارد و از این رو تمام کشورها ناچار به استفاده از پول نقد در کنار ابزار پرداخت غیر نقد هستند. در حال حاضر حتی کشورهایی را داریم که معادل چند صد درصد پول در گردششان اسکناس ها و مسکوک ذخیره می کنند تا اگر در شرایطی نظام پرداخت الکترونیکی قابلیت پاسخگویی به نیازهای مردم را نداشته باشد اقتصادشان دچار بحران و فروپاشی نشود. لذا امروز که من باشما صحبت می کنم جز کشور سوییس که تلاش هایی را در زمینه جامعه کش لس( بدون اسکناس) کرده کشوری وجود ندارد که این مفهوم را پیاده سازی کرده باشد و این در حالی است که بسیاری از کشورهای غربی دارای زیر ساخت های بسیار قوی مخابراتی و الکترنیکی هستند.