به گزارش دیوان اقتصاد، نذر از جمله انگاره‌های دینی- فرهنگی در ادیان مختلف ابراهیمی به‌ویژه دین مبین اسلام است که مطالعه درباره ماهیت، احکام و کاربرد آن دارای جذابیت‌های تاریخی و فرهنگی بسیاری است. در این مطلب، سعی بر آن است با ریشه‌یابی تاریخی- فرهنگی این پدیده و بررسی شباهت‌ها و آثار مشترک مثبت این انگاره دینی- فرهنگی، در بین جوامع بشری به‌ویژه مسلمانان، با فرهنگ والای قرض‌الحسنه، ابزاری نوین در حوزه نوآوری اجتماعی و در قالب یک پروژه مردمیِ مشارکت جمعیِ با کارویژه تأمین مالی منابع خرد با هدف حمایت از توسعه علم و دانش در بین جامعه دانشمندان جهان اسلام به نام «نذر علمی» با حمایت بانک قرض‌الحسنه مهر ایران و مشارکت بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) معرفی شود.

ریشه‌یابی واژه نذر در قرآن کریم و سایر ادیان ابراهیمی
واژه نذر، ۶ بار در ۵ آیه قرآن کریم به کار رفته است: آیه ۲۷۰ سوره مبارکه بقره با محوریت انفاق در راه خدا و تکلیف «پرداخت‌های مالی که به‌واسطه نذر بر عهده مکلف است»، آیه ۳۵ سوره مبارکه آل عمران با محوریت ولادت حضرت مریم (س) و «نذر گماردن فرزند به خدمت‌گزاری در عبادتگاه»، آیه ۲۶ سوره مبارکه مریم با محوریت ولادت حضرت عیسی (ع) و «کاربرد واژه نذر به‌عنوان یک بافت دینیِ یهود و رواج گسترده این آئین مذهبی در میان عبریان»، آیه ۲۹ سوره مبارکه حج با محوریت بازگویی گوشه‌ای از اعمال و مناسک حج و «وجوب وفای به نذر به‌مثابه یک آئین و منسک اسلامی» و آیه ۷ سوره مبارکه انسان با محوریت توصیف«ابرار» و «وفای به نذر به‌عنوان نخستین ویژگی ایشان».
در سه آیه اول، معنای واژه نذر به‌وضوح قابل دریافت و مورد وفاق همگان است و نیازی به بحث و گفت‌وگو ندارد، اما معنای نذر در آیات ۲۹ سوره مبارکه حج و آیه ۷ سوره مبارکه انسان، دارای مناقشات تفسیری است. با بررسی و ریشه‌یابی بُن سه حرفی «نذر» در زبان‌های سامی به ۲ معنای اصلی «عهد کردن و پیمان بستن» و «پرهیزکردن و وقف شدن (به انجام کاری)» دست خواهیم یافت([۱]). فاصله تاریخی-گفتمانی از بافت نزول، موجب شده که به مرور زمان مفهوم «پرهیز کردن و وقف شدن به انجام کاری» به فراموشی سپرده شده و مفهوم «عهد کردن و پیمان بستن» برای واژه «نذر» در بین آحاد جوامع به رسمیت شناخته شود.

نذر در فقه اسلامی
نذر به مفهوم فقهی، آن است که انسان ملتزم شود تا کار خیری را برای خدا به جا آورد یا کاری را که نکردن آن، بهتر است برای خدا ترک کند (التزام به انجام کار برای خدا با نیت و قرائت صیغه نذر).
نذر بر سه قسم نذر برّ به مفهوم نذر برای امری معلق و مشروط یا به منظور شکر نعمت دنیوی یا اُخروی، نذر زجر به مفهوم نذر معلق و مشروط به انجام کار حرام یا مکروه یا ترک کار واجب یا مستحب و نذر تبرّع به مفهوم نذر مطلقی که به هیچ امری مشروط و معلق نشده است.
بر نذرکننده خواندن صیغه، رجحان داشتن مورد نذر و امکان نذر مشروط است و نذرکننده باید مکلف، عاقل و مختار به اجرای نذر باشد ([۲]). نذر بنابر آیات قرآن کریم، سنت متواتر و اجماع فقهای فریقین، عملی مشروع است.

آثار مشترک نذر و قرض‌الحسنه
از جمله آثار مثبت نذر که در روایات آمده، می‌توان رسیدن به مطلوب و برآورده شدن حاجت و نجات از مصائب و رویدادهای سخت اشاره کرد. در عین حال انجام هر کار خیری که انسان برای مخلوق انجام دهد، از منظر قرآن کریم قرض‌الحسنه محسوب می‌شود، اما می‌توان معروف مهم نذر را گونه خاصی از قرض‌الحسنه (نه به معنای فقهی، لیکن به مفهوم قرآنی) تلقی کرد و بر اساس متن صریح آیه شریفه ۲۴۵ سوره مبارکه بقره، پاداش چندین برابر را از سایر برکات آن دانست. بر اساس آیه ۵ سوره مبارکه مائده «â€¦ لاکَفِّرَنَّ عَنکُم سَیِّئاتِکُم»، از بین رفتن گناهان نیز از برکات مشترک نذر و قرض‌الحسنه برداشت می‌شود.

جامعه‌شناسی نذر و نیاز به مشارکت اجتماعی در نذرهای مالی گروهی
نذرهای مالی از منظر جامعه‌شناختی، عملی اجتماعی-اقتصادی و اشتراکی به همراه خیر جمعی محسوب می‌شوند. نوع مشارکت کنشگران اجتماعی در نذرهای مالی گروهی می‌تواند عقلانی یا عاطفی و همچنین معطوف به هدف یا ارزش باشد. در حال حاضر مسئله مهم این است که وجود نذرهای مالی با انگیزه‌های مثبت و اکثراً انفرادی در جامعه، بدون وجود برنامه‌های جمعی و با دامنه اجتماعی کوچک و به‌صورت پراکنده، صورت می‌پذیرد که می‌تواند سبب توزیع پراکنده و اثرگذاری اندک این مهم باشد.
نکته حائز اهمیت دیگر در خصوص نذورات، بحث مسئولیت‌پذیری اجتماعی و محسوب شدن آن به‌عنوان عملی نوآورانه در بحث سرمایه‌گذاری اجتماعی است که می‌تواند نقش بسیار پررنگی در توسعه پایدار جوامعِ اخلاق‌گرا داشته باشد. نذر را از منظر جامعه‌شناختی می‌توان کنش اجتماعی و معطوف به رفتار سایرین در گذشته، حال و آینده دانست.
یافته‌ها بیان می‌کنند که در روند جامعه‌پذیری افراد با ایفای نقش خود در خانواده و گروه‌های اجتماعی بزرگ‌تر در اجتماع، با انواع نظام‌های ارزشی مربوط به نذر مواجه می‌شوند، اما تنها آن دسته از ارزش‌ها را درونی می‌کنند که به‌وسیله کُنش یا مناسک، آن‌ها را لمس کرده و پاداش کسب کنند([۳]).

اثرپذیری مشارکت اجتماعی نذر با پاداش قرض‌الحسنه در راستای حمایت از توسعه دانش
پروژه نذر علمی با هدف حمایت از دانشمندان جهان اسلامی و مشارکت عموم مردم به عنوان یک پروژه مردمی و نوین در حوزه نوآوری اجتماعی برای اولین بار با پرداخت وام قرض‌الحسنه بدون کارمزد و بدون نیاز به ضامن از سوی بانک قرض‌الحسنه مهر ایران به آحاد جامعه و با همکاری بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) کلید خورده است.
این پروژه با نیت توسعه علم و فناوری در گستره جهان اسلام در قالب یک پلتفرم مشارکت جمعی تأمین مالی منابع خرد با همکاری صندوق نیکوکاری جایزه مصطفی (ص)، در نقش تضمین‌کننده وثایق، آغاز شده است. مشارکت‌کنندگان با رصد و پیگیری پیشرفت‌های علمی حاصل از حمایت‌های مذکور در عرصه علم و فناوری و انتفاع همه جوامع بشری از عواید و نتایج حاصل از آن اثربخشی این پدیده نوظهور در حوزه مسئولیت‌های اجتماعی را لمس خواهند کرد. این افراد به‌صورت صلح دائم، وام‌های قرض‌الحسنه خود را در اختیار بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) قرار می‌دهند و از اجر معنوی آن برخوردار می‌شوند.
منابع
[۱] پاکتچی، احمد و همکاران (۱۳۹۸)، تحلیل زبان‌شناختی- بین‌الادیانی از نگاره نذر در قرآن کریم، دوفصلنامه علمی- پژوهشی کتاب قیّم، سال نهم، شماره بیستم.
[۲] موسوی خمینی، روح‌الله، توضیح‌المسائل.
[۳] عربی، نسرین و همکاران (۱۳۹۸)، جامعه‌شناسی نذر و موانع مسئولیت‌پذیری و مشارکت اجتماعی کنش‌گران در نذرهای مالی، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران ۱۲(۴).

نویسنده: مهرداد پرویزیان، کارشناس بازاریابی بانک قرض‌الحسنه مهر ایران