به گزارش دیوان اقتصاد از ایرنا، اعداد بی‌صدا، اما بی‌رحمانه و صادقانه، درباره حرف می‌زند. یکی از این اعداد، نه به رشد اقتصادی کاری دارد و نه به نرخ تورم. او فقط یک سؤال می‌پرسد: آیا آنچه تولید شده، آنچه تقسیم شده و آنچه به دست آمده، منصفانه بوده است؟

ضریب جینی، مثل خط‌کش نیست که فاصله‌ها را اندازه بگیرد، مثل آینه‌ای‌ است که جامعه را وادار می‌کند به خودش نگاه کند. وقتی پایین است، یعنی چهره‌ای متعادل، آرام، با فرصت‌های به نسبت برابر. اما وقتی بالا می‌رود، تصویر در آینه ترک می‌خورد. عده‌ای در قاب جا نمی‌شوند و عده‌ای تمام قاب را اشغال کرده‌اند.

این شاخص، به ما نمی‌گوید چه کسی ثروتمند است. بلکه نشان می‌دهد چقدر از جامعه، از مسیر رشد جا مانده‌اند. چقدر از کودکان، با رویاهای کوچک بزرگ می‌شوند، چون سهمشان از امکانات، کوچک‌تر از حد انتظار است.

ضریب جینی، دعوتی‌ است به بازنگری. نه فقط در سیاست‌های اقتصادی، بلکه در نگاه‌مان به عدالت، به کرامت، به انسان. اگر بخواهیم جامعه‌ای بسازیم که در آن «داشتن» تنها معیار ارزش نباشد، باید به این عدد گوش کنیم. نه با ترس، نه با تعارف، بلکه با مسئولیت.

وقتی ضریب جینی کمی پایین می‌آید، چه چیزی بالا رفته؟

در سال ۱۴۰۳، ضریب جینی خانوارهای کل کشور به ۰.۳۸۷ رسید؛ عددی که نسبت به سال گذشته، ۰.۰۱ واحد کاهش نشان می‌دهد.

در نگاه اول، این کاهش شاید ناچیز به نظر برسد. اما اگر بدانیم که کل دامنه تغییر و نوسان این ضریب بین صفر تا یک است، معنای دقیق‌تری به خود می گیرد، در دنیای نابرابری، حتی یک صدم، می‌تواند نشانه‌ای از تغییر باشد، تغییری که باید با دقت خوانده شود.

اما این کاهش دقیقاً چه معنایی دارد؟ دو احتمال وجود دارد، و هر دو به‌نوعی روایت متفاوتی از جامعه امروز ما هستند:

احتمال اول: رشد هم‌زمان گروه‌های مختلف جامعه

در این سناریو، همه طبقات از فقیر تا متوسط و ثروتمند با هم رشد کرده‌اند. یعنی اقتصاد نه فقط برای بالاها، بلکه برای پایین‌ها هم حرکت کرده. این یعنی فرصت‌ها کمی عادلانه‌تر توزیع شده‌اند، و شکاف درآمدی اندکی کمتر شده.

احتمال دوم: سنگین‌تر شدن میانگین در گروه‌های فقیر

در این حالت، ممکن است درآمد گروه‌های پایین‌تر کمی افزایش یافته باشد، اما نه به‌خاطر رشد واقعی، بلکه به‌خاطر تغییر ترکیب جمعیت. مثلاً اگر تعداد بیشتری از افراد با درآمد پایین وارد چرخه اقتصادی شده باشند، میانگین درآمد آن گروه بالا می‌رود و ضریب جینی کاهش می‌یابد، اما لزوماً به‌معنای بهبود عدالت نیست.

در هر دو حالت، این عدد یک پیام دارد: جامعه در حال حرکت است. اما اینکه این حرکت به‌سمت عدالت باشد یا فقط جابه‌جایی در آمار، بستگی دارد به اینکه پشت این عدد چه داستانی پنهان شده باشد.

اینجاست که تحلیل‌گر، سیاست‌گذار، و شهروند باید با هم به عدد نگاه کنند، نه فقط برای فهم آن، بلکه برای پرسیدن یک سؤال مهم‌تر: آیا این کاهش، صدای بهتر شدن زندگی مردم است؟ یا فقط صدای جابه‌جایی در جدول‌ها آن هم رو به پایین؟

وقتی آمار سخن می گوید

مرکز آمار ایران به تازگی آخرین آمار مربوط به ضریب جینی را منتشر کرده است، عددی که در مورد خوب یا بد بودن آن باید به سراغ کارشناسان و تحلیلگران رفت.

نتایج بررسی مرکز آمار می گوید: در سال ۱۴۰۳ ضریب جینی خانوارهای کل کشور ۰.۳۸۷۰ است که در مقایسه با سال ۱۴۰۲ یعنی سال قبل از آن ۰.۰۱۰۹ کاهش نشان می‌دهد.

در مناطق شهری ضریب جینی به ۰.۳۶۸۹ رسیده که نسبت به سال قبل از آن ۰.۰۱۳۱ کاهش یافته است. همچنین ضریب جینی خانوارهای روستایی ۰.۳۵۳۲ است که آن هم ۰.۰۰۵۱ کاهش نشان می‌دهد.

در سال ۱۴۰۳ سهم هزینه در دهک خانوارهای کل کشور نسبت به سال قبل تا دهک هشتم افزایشی بوده و این سهم در دهک نهم و دهم کاهش نشان می‌دهد.

در سال ۱۴۰۳ سهم ۲۰ درصد کم‌هزینه‌ترین ۶.۰۷ درصد است که نسبت به سال قبل افزایش و سهم بیست درصد پرهزینه‌ترین جمعیت در کل کشور ۴۶.۲۴ درصد است که نسبت به سال قبل کاهش یافته است.

نسبت ۱۰، ۲۰ و ۴۰ درصد پرهزینه‌ترین به ۱۰، ۲۰ و ۴۰ درصد کم‌هزینه‌ترین جمعیت در کل کشور به ترتیب ۱۳.۲۵، ۷.۶۲ و ۴.۰۶ است که نسبت به سال قبل هر سه شاخص کاهش یافته‌اند.

در سال ۱۴۰۳، سهم هزینه در دهک خانوارهای مناطق شهری نسبت به سال قبل از دهک اول تا دهک هشتم افزایشی بوده، و در ۲ دهک نهم و دهم کاهش را نشان می‌دهد.

در سال ۱۴۰۳ در مناطق شهری سهم بیست درصد کم‌هزینه ترین ۶.۷۹ درصد که نسبت به سال قبل افزایش و درصد پرهزینه‌ترین جمعیت ۴۵.۱۷ درصد است که نسبت به سال قبل کاهش یافته ‌است. نسبت ۱۰، ۲۰ و ۴۰ درصد پرهزینه‌ترین به ۱۰، ۲۰ و ۴۰ درصد کم‌هزینه‌ترین جمعیت در مناطق شهری به ترتیب ۱۱.۱۴، ۶.۶۶ و ۳.۷۲ است که نسبت به سال قبل هر سه شاخص کاهش یافته‌اند.

در سال ۱۴۰۳ سهم هزینه در دهک خانوارهای مناطق روستایی نسبت به سال قبل در دهک اول، دوم و دهم کاهشی بوده و در سایر دهک ها افزایش را نشان می‌دهد. در سال ۱۴۰۳ در مناطق روستایی سهم بیست درصد کم‌هزینه‌ترین و پرهزینه‌ترین جمعیت به ترتیب ۶.۸۱ و ۴۳.۳۱ درصد است که سهم هر دو شاخص نسبت به سال قبل کاهش یافته است. نسبت ۱۰، ۲۰ و ۴۰ درصد پر هزینه‌ترین به ۱۰، ۲۰ و ۴۰ درصد کم‌هزینه‌ترین جمعیت در مناطق روستایی به ترتیب ۱۰.۱۸، ۶.۳۶ و ۳.۵۹ است که هر سه شاخص نسبت به سال قبل کاهش یافته‌اند.

کاهش ضریب جینی؛ خبر بد از سفره فقرا

حسین راغفر اقتصاددان نیز در گفت و گو با ایرنا، درباره کاهش شاخص ضریب جینی در کشور معتقد است که این رقم، می‌تواند معنایش بدتر شدن فقر در جامعه باشد.

این استاد دانشگاه چنین توضیح می دهد: این کاهش نشان‌دهنده رشد فقر است. شاخص ضریب جینی ضعف بزرگی دارد و آن، حساسیت زیاد آن نسبت به اعداد میانگین درآمد یا مصرف است. به عبارت فنی، این یعنی هر تغییری در میانگین درآمد یا مصرف، می‌تواند بر مقدار ضریب جینی اثر جدی بگذارد.

وی توضیح می‌دهد که برای ساده‌تر بیان کردن موضوع، تصور کنید در یک روستای بسیار فقیر، فاصله بین درآمد کدخدای ده و یک کشاورز یا زارع ساده چندان زیاد نباشد. در این حالت ممکن است شاخص ضریب جینی در آن روستا خیلی پایین باشد، اما همه ساکنان همچنان فقیر باشند. بنابراین، ضریب جینی به تنهایی شاخص خوبی برای اندازه‌گیری نابرابری نیست.

راغفر ادامه می دهد: با این حال، می‌توان از این شاخص نکاتی را استنباط کرد. بر اساس شاخص‌های دیگر، این کاهش ضریب جینی نشانه عمیق‌تر شدن فقر در ایران است.

به گفته وی، ضریب جینی در واقع شاخص پراکندگی درآمد است و بیان می‌کند که فاصله بین کمترین و بیشترین درآمدها چقدر است. این فاصله ممکن است در روستاها بسیار کم باشد، اما همزمان همه مردم فقیر باشند؛ پس این شاخص به تنهایی نشان نمی‌دهد آیا وضعیت توزیع درآمد مطلوب است یا خیر.

این اقتصاددان با بیان اینکه همین مساله در مورد کشور نیز صدق می‌کند، تصریح دارد: شاخص‌های دیگری مانند تولید ناخالص داخلی و سرانه آن نشان می‌دهند که در سه‌ماهه اول امسال، وضعیت خانوارها نسبت به بهار سال گذشته بدتر شده است. بنابراین، با کنار هم گذاشتن این شاخص‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که کاهش ضریب جینی به معنای بدتر شدن وضعیت درآمدی است.

وی تاکید دارد: کاهش این شاخص اصلاً خبر خوبی نیست؛ میانگین درآمد جمعیت طبقات پایین افت کرده و وزن این طبقات در جامعه بیشتر شده است، یعنی جمعیت بیشتری وارد گروه‌های پایین درآمدی شده‌اند. میانگین جمعیت پایین جامعه که دچار فقر شده‌اند، وضعیت بسیار نامطلوبی دارند.

ضریب جینی عدد بی رحمی است، به صراحت بخشی از وضعیت جامعه و اقتصاد را نشان می دهد، با کسی تعارف و ملاحظه ندارد، شاید کمتر شدن آن در وهله نخست خبر خوبی باشد اما بررسی آن در کنار سایر شاخص‌ها تصویر عریان تری از وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم نشان می دهد.