به گزارش دیوان اقتصاد، اگر می‌خواهید درباره وضعیت مصرف گاز در ایران و پیامدهای آن بدانید، خواندن این مقاله به شما توصیه می‌شود.

 مقدمه  

ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان منابع گازی جهان، هرساله با کمبود گاز در فصل زمستان مواجه می‌شود. این بحران، نه‌تنها زندگی روزمره مردم را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه باعث بروز مشکلات زیست‌محیطی، افت کیفیت هوای شهرها، قطعی برق و از دست رفتن فرصت‌های صادرات گاز نیز می‌شود. این مقاله به تحلیل دلایل این بحران، نقش مصرف خانگی در شدت آن و اهمیت رعایت اصول مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان برای مدیریت مصرف انرژی می‌پردازد. قریب به دو دهه اهمال در اجرای مبحث 19 بدون شک متوجه هیئت مدیره نظام مهندسی ساختمان و شهرداری‌های کشور است.

 وضعیت مصرف گاز در ایران و پیامدهای آن  

ایران یکی از پرمصرف‌ترین کشورها در زمینه گاز طبیعی است. این موضوع به‌ویژه در زمستان که مصرف گاز خانگی به اوج می‌رسد، بحرانی‌تر می‌شود. بر اساس آمار، ۶۷ درصد (ایرنا) از گاز مصرفی کشور در روزهای سرد زمستانی صرف مصارف خانگی می‌شود. این میزان مصرف، تأثیرات متعددی بر بخش‌های مختلف دارد، مصرف گاز در بخش خانگی، در ماه‌های سرد سال به اوج خود می‌رسد و سهمی معادل 67 تا 70 درصد از کل گاز توزیع‌شده در کشور را شامل می‌شود. این مصرف غیر بهینه باعث می‌شود صنایع که محور توسعه اقتصادی کشور هستند، با کمبود سوخت مواجه شوند و در نتیجه تولید ملی آسیب ببیند. شدت مصرف انرژی در ایران به حدی بالاست که ارزش اتلاف انرژی حدود 70 هزار میلیارد تومان برآورد شده است، مصرف  گاز  بخش  خانگی در آذر امسال برابر با بهمن پارسال شد (دنیای اقتصاد).

1. آلودگی هوا  

نیروگاه‌های برق به دلیل کمبود گاز مجبور به استفاده از سوخت‌های جایگزین همچون مازوت و گازوئیل می‌شوند. سوزاندن این سوخت‌ها، آلودگی شدید هوا را در شهرهای بزرگ به همراه دارد که سلامت عمومی را تهدید می‌کند.  از 146 نیروگاه فعال فعلی کشور 132 نیروگاه گازسوزند که در صورت قطع گاز باید گازوئیل مصرف کنند، 14 نیروگاه هم با گازوئیل و مازوت فعالیت می‌کنند.

در سه ماهه اول سال هم که مصرف گاز خانگی پایین است نیروگاه‌های فوق گازسوزند و سوخت مایع ذخیره‌سازی می‌شود. در کم‌برقی‌های تابستان 103 و مصرف حدود 3 میلیارد متر مکعبی ذخیره سوخت مایع عملاً بحران پاییز و زمستان امسال را چشمگیرتر کرد.

2. قطعی برق  

   افزایش تقاضای گاز، تأمین گاز نیروگاه‌ها را دشوار کرده و منجر به قطعی‌های مکرر برق در زمستان می‌شود. کشور بین 800 تا 900 میلیون متر مکعب تولید گاز دارد که قریب به 650 میلیون متر مکعب آن در روزهای بسیار سرد مصرف خانگی است، در نتیجه با گاز باقی‌مانده هم صنعت دچار بحران می‌شود و هم نیروگاه‌ها برای تولید برق.

3.فرصت‌های ازدست‌رفته صادرات  

   مصرف داخلی بالا، امکان صادرات گاز و ارزآوری برای کشور را از بین می‌برد. درحالی‌که بسیاری از کشورها خواهان واردات گاز ایران هستند، تأمین نیاز داخلی مانع از بهره‌برداری از این فرصت‌ها می‌شود در حال حاضر ما دو قرارداد صادراتی در احجام کم با عراق و ترکیه داریم که اگر این قراردادها توأم با جرائم سنگین نبود همین صادرات حداقلی را هم حذف می‌کردیم.

 مصرف خانگی: مهم‌ترین عامل اتلاف انرژی  

مصارف خانگی نقش کلیدی در افزایش فشار بر شبکه گاز کشور ایفا می‌کند. یکی از مهم‌ترین عوامل این اتلاف انرژی، وضعیت نامناسب عایق‌کاری و طراحی ساختمان‌ها است. عدم رعایت مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان و استفاده از روش‌های گرمایشی سنتی، مصرف گاز را به شکل چشمگیری افزایش داده است.

 چرا مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان اهمیت دارد؟  

مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان به بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌ها اختصاص دارد. این مبحث بر طراحی و اجرای ساختمان‌هایی با حداقل اتلاف انرژی تأکید می‌کند و شامل الزامات زیر است:

-  استفاده از عایق‌های حرارتی مناسب در جداره‌های خارجی  

-  نصب پنجره‌های دو یا سه‌جداره  

-  سیستم‌های گرمایشی با راندمان بالا  

-  کنترل هوشمند دما در محیط‌های داخلی.  

اما با وجود الزامی بودن اجرای این مبحث، اغلب پروژه‌های ساختمانی از آن غفلت می‌کنند. اتلاف انرژی از جداره‌های بیرونی ساختمان‌ها به حدی است که کارشناسان آن را «فاجعه‌بار» توصیف می‌کنند. از طرفی کنترل هوشمند دما در اغلب منازل و ساختمان‌های کشور قابل انجام نیست، به عبارتی حتی اگر کاربران و ساکنان اداره‌ها  و منازل به کاهش دمای محل و تنظیم آن در دمای آسایش پایین‌تر تمایل داشته باشد چنین امکاناتی برایشان فراهم نیست.

 راهکارها برای کاهش مصرف خانگی  

تأمین گاز بیشتر یا تولید برق از منابع جدید، راه‌حل‌های بلندمدتی برای رفع بحران نیستند. بهترین راه‌حل، کاهش مصرف خانگی از طریق بهینه‌سازی ساختمان‌ها و اصلاح الگوی مصرف انرژی است. افزایش تولید برق از روش‌های تأمین انرژی از منابع تجدیدپذیر مانند نیروگاه‌های خورشیدی خیلی ضروری است لیکن این موضوع چون تأمین برق نیروگاه‌ها کمتر از 10 درصد مصارف گاز کشور در زمستان را شامل می‌شود عملاً در رفع کسری گاز بویژه در فصل زمستان و مدیریت آلودگی که هوای کلان‌شهرها تأثیر چندانی ندارد. افزایش ظرفیت تولید گاز هم به دلیل عدد قابل توجه سرمایه‌گذاری مورد لزوم عملاً توجیه مصرف خانگی ندارد و باید با هدف توسعه صادراتی انجام شود. پس مهم‌ترین راهکار جلوگیری از اتلاف انرژی در ساختمان‌ها است.

1. اصلاح ساختمان‌های موجود  

بیش از ۸۰ درصد منازل مسکونی کشور توسط مردم و با نظارت ناکافی بویژه از منظر مبحث 19 ساخته شده‌اند. این ساختمان‌ها فاقد استانداردهای لازم برای کاهش اتلاف انرژی هستند. دولت باید با برنامه‌های مشوق نظیر وام‌های بهینه‌سازی، مردم را به نوسازی و عایق‌کاری ساختمان‌های موجود ترغیب کند. راهکارهای عملیاتی کم هزینه چون میترینگ‌های انرژی هم از جمله ابتکارات تجربه شده جهانی است و موضوع کاهش دودرجه‌ای دمای منازل که در اغلب منازل فعلی میسر نیست با هزینه‌های کم عملیاتی می‌گردد. 

2. فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی  

کاهش مصرف انرژی تنها با اقدامات دولتی ممکن نیست. فرهنگ‌سازی عمومی برای مصرف بهینه گاز و گرمایش اهمیت زیادی دارد. رسانه‌ها، مدارس و سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند نقش مؤثری در این زمینه ایفا کنند. این البته با سرمایه اجتماعی حکمرانی هم نسبت جدی دارد و بدون آن فرهنگ‌سازی و آموزش کافی نخواهد بود.

3. نظارت بر ساخت‌وسازهای جدید  

شهرداری‌ها، سازمان‌های نظام مهندسی و وزارت راه و شهرسازی باید وظایف خود را در نظارت بر رعایت مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان به‌طور جدی انجام دهند. ساخت‌وسازهای جدید باید به‌گونه‌ای باشد که حداقل مصرف انرژی و حداکثر بهره‌وری را تضمین کند.

4. ارتقای سیستم‌های گرمایشی  

اغلب خانه‌های شهری و روستایی از سیستم‌های گرمایشی سنتی استفاده می‌کنند که قابلیت تنظیم دما ندارند. جایگزینی این سیستم‌ها با تجهیزات مدرن و هوشمند، مصرف انرژی را به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌دهد.

  تعطیلی‌های سال ۱۴۰۳: فرصت یا تهدید؟  

در سال ۱۴۰۳، احتمال تعطیلی‌های گسترده به دلیل ناترازی انرژی و آلودگی هوا وجود دارد. این تعطیلی‌ها می‌توانند فرصتی برای آغاز یک تحول اساسی در مدیریت مصرف انرژی ساختمان‌ها باشند. لازم است دولت، بخش خصوصی و مردم به صورت هماهنگ در جهت رعایت مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان و کاهش اتلاف انرژی اقدام کنند.

 نتیجه‌گیری  

بحران کمبود گاز در زمستان نتیجه مصرف بی‌رویه و عدم رعایت اصول مهندسی در ساخت‌وسازهاست. کاهش مصرف خانگی گاز از طریق رعایت مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان، فرهنگ‌سازی و ارتقای سیستم‌های گرمایشی، بهترین راه‌حل برای مقابله با این بحران است. تنها با اقداماتی منسجم و مستمر می‌توان از پیامدهای منفی این بحران، نظیر آلودگی هوا، قطعی برق و از دست رفتن فرصت‌های صادرات گاز جلوگیری کرد. زمستان ۱۴۰۳ می‌تواند آغازی برای یک انقلاب در مدیریت مصرف انرژی باشد. سازمان‌های نظام مهندسی ساختمان و شهرداری‌ها به عنوان متولیان فنی ساخت و ساز شهری باید وظایف خود را در نظارت بر رعایت مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان به‌طور کاملاً جدی انجام دهند.

*سهیل آل‌رسول، عضو هیئت نمایندگان اتاق تهران