به گزارش دیوان اقتصاد به نقل از ایبِنا، با توجه به اتکای بودجه کشور به درآمدهای نفتی و عدم کفایت درآمدهای مالیاتی جهت پاسخ‌دهی به هزینه‌های جاری و عمرانی، همواره کسری بودجه یکی از سرفصل‌های مطرح اقتصاد ایران بوده است. به‌منظور کاهش اثرات نامطلوب کسری بودجه می‌توان تامین منابع مالی از بازارهای مالی را یکی از راه‌های پیش‌روی دولت‌ها جهت تخفیف این اثرات برشمرد.

از جمله ابزارهای بازارهای مالی اسلامی که مکررا مورد استفاده دولت‌های اسلامی قرار دارد، می‌توان به اوراق بهادار اسلامی (صکوک) اشاره داشت. به بیان دیگر، دولت‌ها می‌توانند با فروش اوراق بهادار اسلامی در داخل و یا خارج از کشور و جمع‌آوری سرمایه‌های خرد و کلان بخش خصوصی، قسمتی از کسری بودجه خود را جبران نمایند.

این تامین مالی می‌تواند هم در جهت تامین دارایی (به منظور تامین کسری بودجه ناشی از هزینه‌های عمرانی) و هم در جهت تامین نقدینگی (به منظور تامین کسری بودجه ناشی از هزینه‌های جاری) مورد کاربرد قرار گیرد؛ که البته کاربرد آن در طرح‌های دارای توجیه اقتصادی می‌تواند ضمن تامین سود اوراق، مانع ایجاد چرخه «کسری- بدهی بیشتر» شود.

آنچه امروزه در اقتصاد ایران در استفاده از این ابزارها بیشتر به چشم می‌خورد، استفاده از اسناد خزانه اسلامی بر پایه قرارداد خرید دین است که تا به امروز تجربه موفقی را پیش روی خود داشته است. با این حال، دولت می‌تواند در کنار استفاده از اسناد خزانه اسلامی، برنامه‌ریزی جامعی جهت بهره‌گیری از سایر انواع صکوک با توجه به تجارب کشورهای دیگر داشته باشد.

صکوک اجاره یکی از پرکاربردترین اوراق حاکمیتی در جهان است که بارها با هدف تامین مالی دولت‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. تجربه ۱۵ سال اخیر نشان می‌دهد که دولت‌ کشورهای مالزی، پاکستان، بحرین، اندونزی، امارات متحده عربی، قطر، ترکیه، انگلستان، هنگ کنگ، آفریقای جنوبی، لوکزامبرگ، عمان و غیره از این ابزار در حجم و اندازه‌های مختلف استفاده کرده‌اند.

معمولا ساختار عملیاتی این اوراق بدین نحو است که پرتفویی از دارایی‌ها از سوی حاکمیت به خریداران اوراق فروخته شده و سپس همان پرتفوی توسط حاکمیت از خریداران اوراق اجاره به شرط تملیک می‌شود. در این سازوکار در وهله اول منابع مالی جهت تامین مالی حاکیمت از سمت خریداران اوراق تامین شده و در وهله دوم به نحو تدریجی اصل و سود وجوه به خریداران اوراق منتقل می‌شود.

مزیت بزرگی که استفاده از صکوک اجاره نسبت به برخی دیگر از انواع اوراق همچون صکوک مشارکت دارد این است که نیازی به اختصاص منابع جمع‌آوری شده در مسیر از پیش مشخص شده، وجود ندارد. بلکه ناشر مختار است در هر جهتی از جمله تامین سرمایه در گردش و تامین هزینه‌های جاری از آن بهره گیرد. این در حالی است که در صکوک مشارکت، منابع جمع شده از خریداران اوراق صرفا می‌باید در همان پروژه اقتصادی موضوع اوراق سرمایه‌گذاری و مصرف شود.

علاوه بر صکوک اجاره، یکی دیگر از ابزارهای مالی اسلامی که البته در چند سال اخیر مورد توجه چشمگیر برخی از کشورها قرار گرفته، صکوک وکالت است. به عنوان نمونه، صکوک بین‌المللی وکالت دولتی مالزی که در سال ۲۰۱۱ به ارزش دو میلیارد دلار منتشر شد، با استقبال ۹ میلیارد دلاری (یعنی ۴.۵ برابر عرضه) از سوی ۳۲۰ متقاضی از سراسر جهان از جمله اروپا و آمریکا روبرو گردید.

تجربه موفق دولت مالزی در استفاده از صکوک وکالت موجب شد که این کشور (آوریل ۲۰۱۵ و آوریل ۲۰۱۶) و سایر کشورها از جمله اندونزی (سپتامبر ۲۰۱۴، می ۲۰۱۵ و مارس ۲۰۱۶)، ترکیه (ژوئن ۲۰۱۶) و امارات متحده عربی (ژوئن ۲۰۱۶) از این نوع اوراق جهت تامین مالی خود استفاده کنند و برخی کشورهای دیگر نیز درصدد برنامه‌ریزی برای استفاده از آن برآیند.

این اوراق که از انعطاف‌پذیری بیشتری نسبت به اوراق اجاره برخوردار است، سعی دارد که با دریافت وکالت از سوی خریداران اوراق، وجوه جمع‌آوری شده را در قالب قراردادهایی همچون مرابحه و یا اجاره به شرط تملیک مورد استفاده قرار دهد و از این مسیر به تامین مالی بخش‌های حاکمیت اقدام نماید.

در پایان لازم به ذکر است که شرط موفقیت تامین مالی دولت در استفاده مستمر از اوراق بهادار اسلامی حفظ سطح اعتباری بالا، تسهیل بازارپذیری اوراق و شفافیت سازوکارهای حقوقی آن است. به بیان دیگر، چنانچه دولت به عنوان ناشر اوراق، در پرداخت سود دوره‌ای به دارندگان اوراق، تسویه اوراق در سررسید، تامین شرایط بازخرید اوراق در بازار ثانویه، هماهنگی با سایر نهادهای ذی‌ربط و غیره، عملکرد مثبت و مطلوبی داشته باشد، به یقین می‌تواند بازارهای بزرگتری را در مراحل بعدی انتشار اوراق پیش روی خود ببیند.

وهاب قلیچ؛ صاحب‌نظر پولی و بانکی