به گزارش دیوان اقتصاد، براساس آمار سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی از مجموع ۴۱ هزار رشته قنات در کشور، این استان با ۶ هزار و ۹۴۷ رشته قنات رتبه اول کشور را دارد و سالانه حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب از قنوات استان برای مصارف شرب و کشاورزی برداشت می‌شود.

در حال حاضر آب شرب و کشاورزی بیشتر روستاهای استان از کاریز یا همان قنات تامین می‌شود اما در چند دهه گذشته ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم قنات، استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، بی‌توجهی به لایه‌روبی سالانه توسط مالکان قنوات و ۲۰ سال خشکسالی مستمر باعث شده تا این ذخایر و منابع آبی یکی پس از دیگری خشکیده یا با کاهش شدید آب مواجه شوند.

به گفته کارشناسان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی مهندسی مدیریت آب در کالبد قنات موجب شده تا ایران کهن‌ترین مدل مهندسی مدیریت آب را در جهان دارا باشد چرا که قنات‌ها بدون آنکه سفره‌های آب زیرزمینی را تخریب کنند، بخش زیادی از نیازهای آبی کشاورزان را تامین می‌کنند، پس باید برای عبور از خشکسالی و بحران آب بار دیگر به تجربه نیاکانمان باز گردیم و از این مزیت و تجربیات برای کاهش معضلات کم‌آبی بهره ببریم.

خراسان جنوبی در سال آبی گذشته بیستمین سال خشکسالی پی در پی را تجربه کرد و کمبود بارندگی در سال آبی جاری نیز خبر از ادامه خشکسالی می‌دهد، از این رو احیای قنوات به عنوان کهن‌ترین مدل مهندسی مقابله با کم‌آبی یک الزام است.

موضوعی که رییس جمهور در سومین سفر استانی خود که نوزدهم شهریور پارسال به خراسان جنوبی انجام شد، با توجه به شناخت کامل این منطقه بر آن تاکید کرد و خواستار تشکیل ستاد احیای قنوات به عنوان اولین استان در کشور شد.

سید ابراهیم رییسی در دیدار نمایندگان اقشار مردم، ایثارگران، نخبگان و علمای استان خراسان جنوبی گفت: یکی از مسائل مهم در خراسان جنوبی درخصوص تامین آب، ستاد احیای قنوات در این استان است که باید این ستاد فعال شود و مسوولان دولتی هم از آن حمایت کنند.

وی افزود: زمانی که تولیت آستان قدس رضوی را برعهده داشتم، اقدامی در مورد احیای قنوات خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی انجام دادیم که نتیجه‌بخش اما کار ما کار محدودی بود.

رییس دولت سیزدهم تاکید کرد: این کار باید به‌صورت کشوری انجام شود و خراسان جنوبی می‌تواند یک مرکزیتی پیدا کند، فعال شدن ستاد احیای قنات برای این استان بسیار برکت دارد و خود مردم هم در این زمینه پای کار هستند.

با گذشت ۹ روز از سفر رییس جمهور به خراسان جنوبی، اولین جلسه ستاد احیا، بازسازی و مدیریت قنوات خراسان جنوبی با محوریت برنامه‌ریزی به منظور تحقق مصوبه سفر رییس جمهور، تعیین راهبردهای ستاد و نیز تکالیف دستگاه‌های متولی ۲۸ شهریور ۱۴۰۰ برگزار شد.

همچنین تشکیل سه کارگروه از جمله "آموزش، فرهنگ‌سازی و مشارکت" با مدیریت مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری خراسان جنوبی، کارگروه "بررسی حوادث و بررسی بلاهای طبیعی" با مدیریت مدیرکل مدیریت بحران استانداری و کارگروه "مدیریت قنوات" با مدیریت مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی در این ستاد تصویب شد و مدیران کارگروه‌ها در جلسات بعدی شیوه اجرای طرح و برنامه‌های خود را به ستاد ارائه کردند.

تاکنون سه جلسه ستاد احیا، بازسازی و مدیریت قنوات خراسان جنوبی با حضور دستگاه‌های متولی برگزار شده و با تشکیل این ستاد و اختصاص اعتبارات ویژه سفر رییس جمهور، مرمت و بازسازی قنوات استان سرعت گرفته است.

سفر رییس جمهور به خراسان جنوبی در اوایل تشکیل دولت سیزدهم رهاورد خوبی در حوزه تامین آب داشته که یکی از آنها شتاب‌بخشی به مرمت و بازسازی قنوات است.

مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی درباره این رهاورد به خبرنگار ایرنا گفت: قبل از سفر استانی اعتبارات مرمت قنوات در قالب اوراق سه ساله بود که با پیگیری مسوولان استانی و دستور آیت الله رییسی اعتبارات نقدی نیز تخصیص یافت.

اکبر محمدی افزود: از محل مصوبات سفر رییس جمهور، ۴۰ میلیارد تومان برای مرمت قنوات خراسان جنوبی در سال مالی جاری مصوب شده که تاکنون بیش از ۳۷ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان آن اختصاص یافته و از محل این اعتبارات، ۱۲۸ رشته قنات به طول ۴۰ کیلومتر در حال مرمت و بازسازی است.

وی بیان کرد: با گشایش اعتباری برای مرمت و بازسازی قنوات از محل سفر رییس جمهور در استان مشکل اعتباری برای مرمت قنوات نداریم، تعهدات سفر در زمینه مرمت قنوات به‌خوبی عملیاتی شده و در سال مالی جاری (منتهی به تیر ۱۴۰۱) گشایش خوبی برای مرمت قنوات روی داده است.

این مسوول در سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی با اشاره به دستور تشکیل ستاد احیای قنوات توسط رییس جمهور در سفر به خراسان جنوبی گفت: ستاد احیا، بازسازی و مدیریت قنوات استان خراسان جنوبی در ۲۸ شهریور سال گذشته و بلافاصله بعد از سفر استانی به ریاست استاندار و دبیری سازمان جهاد کشاورزی تشکیل شد.

وی افزود: سه کارگروه از جمله "آموزش، فرهنگ‌سازی و مشارکت" با مدیریت مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری خراسان جنوبی، کارگروه "بررسی حوادث و بررسی بلاهای طبیعی" با مدیریت مدیرکل مدیریت بحران استانداری و کارگروه "مدیریت قنوات" با مدیریت مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی در این ستاد تصویب شد.

محمدی اظهار داشت: دبیران این کارگروه‌ها، شیوه‌نامه اجرای برنامه خود در حوزه قنوات را تنظیم و به دبیرخانه ارائه کردند و تاکنون در استان سه جلسه ستاد احیا، بازسازی و مدیریت قنوات استان برگزار شده است.

وی گفت: اعتبارات مصوب احیا و بازسازی قنوات استان در سال جاری نسبت به اعتبارات مصوب سال گذشته رشد چشمگیری داشته و از ابتدای سال مالی جاری تاکنون از محل منابع مختلف ۶۹ میلیارد تومان اعتبار برای مرمت قنوات استان اختصاص یافته است.

مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی افزود: از محل این اعتبارات، مرمت و بازسازی ۲۹۰ رشته قنات به حجم ۶۸ کیلومتر در دستور کار قرار گرفته است.

وی گفت: طول قنوات استان در مجموع چهار هزار کیلومتر است که نزدیک به ۳۰ درصد آن تاکنون احیا و مرمت شده و مابقی نیازمند مرمت است همچنین تاکنون حدود سه هزار و ۶۰۰ رشته قنات در استان حداقل یک مرتبه مرمت شده‌اند.

محمدی اظهار داشت: در مجموع حدود هزار و ۴۳۹ میلیارد تومان برای احیا و مرمت قنوات استان نیاز است.

وی با اشاره به ورود نهادهای مختلف از جمله بنیاد علوی، بنیاد برکت، کمیته امداد و بسیج سازندگی در شهرستان‌های مرزی برای مرمت قنوات  گفت: با ورود این نهادها همکاری و مشارکت خوبی در زمینه مرمت قنوات شهرستان‌های مرزی استان صورت گرفته و اعتباری خوبی هم از سوی آنها گذاشته شده است.

مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی درباره اثرگذاری مرمت و بازسازی قنوات در افزایش آبدهی آنها گفت: به صورت میانگین مرمت قنوات حداقل ۲۰ تا ۳۰ درصد در افزایش دبی قنوات تاثیر دارد و در برخی قنوات استان مرمت و باسازی باعث افزایش چند برابری آب قنات شده است.

وی افزود: همچنین در یک دهه گذشته اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست قنوات استان توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری در دستور کار قرار گرفته که اجرای این طرح‌ها نیز نقش موثری در آبدهی قنوات داشته است.

محمدی بیان کرد: براساس تفاهم‌نامه همکاری مشترک با منابع طبیعی هماهنگی ‌لازم در زمینه مرمت و اجرای طرح‌های آبخیزداری انجام می‌شود تا بیشترین اثربخشی را داشته باشد.

وی گفت: از سال ۱۳۹۴ حدود ۴۰۰ مقنی در استان خراسان جنوبی شناسایی شده‌اند و آموزش‌های لازم به آنان ارائه شده است اما از این تعداد فقط ۵۰ نفر فعالیت دارند که در صورت حل مشکلات آنان از جمله سوابق و بیمه، در زمینه تامین نیروی متخصص برای مرمت قنوات استان مشکلی نخواهیم داشت.

براساس آمار ارائه شده توسط شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی، ۱۱ هزار و ۸۶۹ منبع آبی کشاورزی در این استان وجود دارد که از این تعداد ۲ هزار و ۵۸ حلقه چاه، ۶ هزار و ۹۴۷ رشته قنات و ۲ هزار و ۸۶۴ رشته چشمه هستند.

سالانه در مجموع ۷۷۷ میلیون مترمکعب از منابع آبی بخش کشاورزی استان استحصال می‌شود که از این حجم، ۵۵۲ میلیون مترمکعب از چاه‌ها، ۱۹۵ میلیون مترمکعب از قنوات و ۳۰ میلیون مترمکعب از طریق چشمه تامین می‌شود.

مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی گفت: ۴۱ هزار رشته قنات در کشور وجود دارد که از این تعداد خراسان جنوبی با ۶ هزار و ۹۴۷ رشته قنات رتبه اول کشور را دارد.

وی ادامه داد: ما معتقدیم بیش از هشت هزار رشته قنات در استان داریم که در حال شناسایی و شناسنامه‌دار کردن بقیه قنوات هستیم.

محمدی گفت: تاکنون اطلاعات مکانی هفت هزار و ۳۰۰ رشته قنات در خراسان جنوبی ثبت و شناسنامه‌دار شده است.

وی به کیفیت بالای آب برداشتی از چشمه‌ها و قنوات نسبت به چاه‌ها اشاره کرد و گفت: به‌طور متوسط هر رشته قنات در خراسان جنوبی حدود یک لیتر بر ثانیه آبدهی دارد و بیش از ۶۰ درصد قنوات استان دارای آب شرب و آشامیدنی و با کیفیت بالا هستند.

این مسوول در سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی بیان کرد: حدود ۵۰ سال قبل تمامی آب شرب و کشاورزی منطقه از طریق قنوات و چشمه تامین می‌شد و حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق باعث کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش آبدهی قنوات شده‌ است.

قنات‌ها با توجه به نقشی که در تامین آب کشاورزی و رونق تولید دارند باید احیا، نگهداری،‌ مرمت و بازسازی شوند و به عنوان میراث ماندگار در فهرست سرمایه‌های مادی و معنوی این سرزمین از آنها محافظت شود.

مجموعه قنات بلده شهرستان فردوس از توابع خراسان جنوبی به شماره ۳۰۱۶۱ که در فهرست آثار ملی ایران است، تابستان سال ۱۳۹۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسید، پس از این منظر باید قنات را یک مزیت اقتصادی و فرهنگی توامان دانست.

این مواریث مادی ساخته ایرانیان علاوه بر تامین آب، ریشه‌های فرهنگی جامعه را نیز سیراب می‌کند که امید می‌رود با تدبیر رییس جمهور در سومین سفر استانی و اختصاص اعتبارات ویژه از این ظرفیت و میراث با ارزش برای کاهش اثرات کم‌آبی ناشی از خشکسالی بهره گرفته شود.