به گزارش دیوان اقتصاد به نقل از پایگاه خبری بانکداری الکترونیک حادثه اخیر در منطقه شهران تهران که به قطعی تلفن همراه، اینترنت، شعب بانک و ... در منطقه منجر شد؛ نگرانی هایی را زنده کرده که پیش از این هم وجود داشت؛ اما گرد فراموشی به خود گرفته بود. از جمله این که اگر حادثه ای با وسعت بیشتر رخ دهد و به قطعی شبکه ها و زیرساخت های حیاتی منجر شود؛ چه تدابیری اندیشیده شده یا خواهد شد تا ضمن کم کردن زمان اختلال، به احیای سریع تر آنها بیانجامد. یکی از مهمترین نگرانی ها در این خصوص هم قطع ارتباط شبکه بانکی است که با وقوع حادثه شهران اهمیت آن بیشتر از گذشته نمایان شد.
در این بین، دغدغه های ناشی از حفظ پایداری ارائه خدمات مالی در هنگام بروز بحران از جمله اموری است که تاثیر فراوانی در افزایش اطمینان خاطر مردم و تامین آرامش آنها پس از بحران دارد.
طی سالهای اخیر اغلب بانک ها تمامی خدمات خود را بر بستر خطوط زمینی ارائه می دهند که همین امر در نمونه کوچکی چون حادثه شهران، نشان از یک استراتژی پر ریسک در تامین پایداری خدمات دارد. از همین رو مصاحبه ای با "مهدی جعفری نجفی" رییس گروه توسعه شبکه فضایی شرکت خدمات انفورماتیک انجام داده است که مشروح آنرا در ذیل می خوانید.
• در حادثه اخیر شهران سرویس دهی بانک ها و موسسات مالی در این منطقه از تهران با اختلال مواجه شد که ظاهراً در مواردی این اختلال کماکان ادامه دارد. اساسا برای جلوگیری از حوادث مشابه به خصوص در حوزه پایداری شبکه بانکی چه راهکارهایی وجود دارد؟
انجام اتوماسیون سیستم بانکی روندی بود که تقریبا از اواسط دهه 70 با نصب شبکه ماهواره ای آغاز شد. چون در آن مقطع زمانی زیرساخت شبکه مخابرات زمینی آمادگی پذیرش سیستم اتوماسیون بانکی را نداشت. با توجه به پهنای جغرافیایی کشور، بهترین راه برای برقراری ارتباط شعب با مراکز داده بانک در این حوزه، شبکه ماهواره ای بود. به این ترتیب اتوماسیون شبکه بانکی بر بستر ارتباطات ماهواره ای شکل گرفت و در ادامه این روند، شرکت مخابرات در اوایل دهه 80 فرآیند توسعه خود را کلید زد؛ در نتیجه در اواسط دهه 80 تقریبا نزدیک به 50 درصد خطوط ارتباط بانکی به بستر شبکه مخابرات زمینی انتقال یافت.
هرچند که همچنان دو بانک عمده ملی و صادرات از بستر مخابرات ماهواره ای برای ارتباطات بانکی و بین بانکی خود استفاده می کردند؛ البته این دو بانک نیز تقریبا از سال 86 به دلیل نیاز به پهنای باند بیشتر سوئیچ به خطوط زمینی را آغاز کردند. ضمن این که حساسیت برخی از پروتکل های ارتباطی سیستم های بانکی به تاخیر موجود در ارتباط ماهواره ای حساس بود و این تاخیر عملکرد آنها را بعضا با اختلال همراه می کرد. با اینهمه همچنان ارتباط ماهواره‌ای به عنوان لینک "بک آپ" و پشتیبان در اختیار آن ها قرار داشت. چون خطوط ارتباط زمینی با توجه نوپا بودن با قطعی مکرر و ناپایداری مواجه بود؛ این بانک ها می توانستند در زمان ضرورت ترافیک شبکه خود را به خطوط ماهواره‌ای منتقل کرده و پایداری سرویس دهی خود را حفظ کنند.
در نهایت این که تقریبا از اوایل دهه 90 یعنی سال های 91 و 92 بیش از 90 درصد ارتباطات بانکی و خطوط مخابراتی بر بستر شبکه زمینی قرار گرفت و عمده ترافیک هم به این خطوط انتقال یافت؛ با اینهمه لینک های ماهواره‌ای کماکان نقش پشتیبان خود را حفظ کردند.
البته با پیشرفت تکنولوژی، خطوط ارتباطی ماهواره ای به دلیل قابلیت های ویژه ای همچون سرعت در نصب تجهیزات و برقراری ارتباط سریع توانسته جایگاه خود را حفظ کند چرا که عملا در کمتر از دو تا سه ساعت امکان راه اندازی یک ارتباط ماهواره ای در هر نقطه کشور که تنها دارای برق باشد وجود دارد. از سوی دیگر پوشش گسترده ماهواره در منطقه وسیع جغرافیایی؛ باعث می شود تا برقراری ارتباط از این طریق در هر لحظه میسر شود. یکی دیگر از مزیت های ارتباط ماهواره‌ای، سادگی بستر ارتباطی آن –یعنی فقط یک ماهواره- است که آن هم در شرایطی که ضریب ماندگاری آن نزدیک به 100 درصد است راهبری شبکه، عیب یابی و رفع اشکال در هر نود شبکه را بسیار آسان، سریع و کم هزینه کرده، و قابلیت اطمینان به لینک ارتباطی را بطور قابل ملاحظه‌ای افزایش می دهد.
نکته دیگر این که در ارتباط از نوع ماهواره‌ای امکان برقراری ارتباط و ارائه سرویس در وسایل متحرک (نقلیه)؛ مانند هواپیما، قطار، اتوبوس های بین شهری هم وجود دارد. ضمن آن که استقلال کامل ارتباطات ماهواره ای خود یکی از مهمترین ویژگی این نوع از شبکه ارتباطی به شمار می رود. به عبارت دیگر کلیه خطوط زمینی، وایرلس و موبایل به زیرساخت مخابرات زمینی وابستگی دارند. قطعی کلی و جزئی در شبکه مخابرات زمینی، سایر بسترها را بعضا متاثر کرده و ارائه سرویس را مختل می کند اما ارائه سرویس از طریق خط ماهواره ای مشمول این محدودیت نمی شود .
افزون بر موارد یاد شده امکان ارائه (SLA) یا سطح توافق خدمات به استفاده کنندگان ارتباطات ماهواره ای وجود دارد.
• با وجود این مزیت ها چگونه می توان از ارتباطات ماهواره ای به منظور تداوم سرویس دهی به مشتریان بانکها در شرایط بحران استفاده کرد؟
یکی از این اقدامات می تواند تجهیز تعدادی از شعب به لینک ماهواره ای باشد توجه به شرایط فعلی پایداری و دسترس پذیری سایر بسترهای مخابراتی کشور اعم از زمینی، وایرلس و موبایل، حداقل 15 تا 20 درصد نقاط ارائه سرویس های بانکی نیازمند لینک ماهواره ای به منظور حفظ حداقل سطح قابل قبول برای ماندگاری سرویس های قابل ارائه به مشتریان هستند. تهیه و اجرای طرح های Business Continuity Plan (BCP) و Disaster Recovery Plan (DRP) از جمله دیگر راهکارهاست. ضمن این که می توان تهیه مستندات، نصب و راه اندازی تجهیزات طرح های BCP و DRP، ارائه آموزش ها و انجام مانورها و تست های ادواری را در فهرست اقدامات بعدی قرار داد.
به جز آنچه گفته شد راه اندازی سایت Geographical Redundancy برای مرکز داده بانک و تجهیز آن به لینک ماهواره ای، تهیه و راه اندازی کیوسک های سیار جهت ارائه سرویس های بانکی به مشتریان بصورت کاملا الکترونیکی (و مبتنی بر بستر لینک های ماهواره‌ای) و تهیه و راه اندازی مرکز داده سیار برای بانک جهت ارائه حداقل سرویس‌های بانکی به مشتریان در شرایط وقوع بحران از دیگر روش هایی است که می‌توان از طریق آن با کمک شبکه ارتباط ماهواره ای در زمان ضرورت و احتمالا بحران؛ حل و فصل شرایط را مدیریت کرد.
• در کشورهای توسعه یافته چگونه از خطوط ارتباط ماهواره ای به خصوص در روزهای بحران استفاده می شود؟
واقعیت این است که عملکرد آن ها در این خصوص قابل مقایسه با ما نیست، چون این کشورها تقریبا رشد موزونی را در خصوص گسترش و افزایش پایداری انواع بسترهای مخابراتی تجربه کرده اند. از همان زمانی که استفاده از خطوط زمینی برای تبادل داده ها آغاز شد، یعنی حدود دهه 80 میلادی ، ارتباطات ماهواره ای برای استفاده در ارتباط دیتا هم توسعه یافت به این ترتیب رشد موزونی در هر دو بخش به وجود آمد. ضمن اینکه پایداری خطوط مخابراتی در این کشورها بسیار بیشتر از کشور ماست. ولی بهرحال به منظور پایداری بیشتر شبکه های ارتباطی به ویژه در زمان های بحران استفاده از ارتباطات ماهواره ای جزء لاینفک طرحهای اجرایی آنها بوده و هست.
در کشورهای در حال توسعه از جمله هند و برزیل که از پهنای جغرافیایی وسیعی برخوردارند و هم ساختار آن ها و میزان و زمان آغاز رشد اقتصادیشان شبیه به ایران است، بستری که به منظور توسعه فناوری اطلاعات به خصوص در شبکه بانکی مد نظر قرار گرفته، ارتباطات ماهواره‌ای بوده و هست. چون از یک سو گسترش خطوط زمینی زمان بر است و از سوی دیگر در مناطقی که خط زمینی و وایرلس وجود دارد، اگر بخواهند میزان ماندگاری سرویس را به میزان قابل توجهی ارتقا دهند از خط ماهواره ای به عنوان بک آپ و پشتیبان استفاده می کنند .
• حادثه منطقه شهران یک نمونه کوچک از یک بحران بود که ضرورت چاره اندیشی برای جلوگیری از رخداد بزرگتر را نشان داد به نظر شما برای مقابله با چنین احتمالی باید چه تدبیری اندیشیده شود؟
در زمان بحران یکی از بزرگترین و مهمترین مشکلات قطعی خطوط ارتباطی زمینی است. به این ترتیب به علت وابستگی هر نوع ارتباطی از جمله موبایل و وایرلس به این خطوط، تمام شبکه ها قطع می شوند اما تنها خطی که ارتباطی مستقل از هرگونه ساختار شبکه زمینی دارد ارتباط ماهواره ای است. از اینرو در مواقع بحران در همه جای دنیا تنها لینکی است که می توان به آن اعتماد کرد. یعنی اگر بخواهیم برای روزهای بحران طرحی آماده کنیم تا سرویس بانکی یا هر سرویس مخابراتی به فعالیت خود ادامه دهد، تنها گزینه موجود فعلا ارتباطات ماهواره ای است. این تجربه هم نشان داد که برای روزهای بحران به جز آمادگی یک طرح، باید تجهیزات از قبل آماده و تست شوند و مانورهایی برگزار گردد تا عملکرد این تجهیزات در زمان بحران مورد ارزیابی قرار گیرد. به این ترتیب می توان در روزهای بحرانی پوشش ارتباطی خود را برای حداقل سرویس های در نظر گرفته شده از طریق خط ماهواره ای حفظ کرد.

• از میان بانک های ایرانی فقط دو بانک صادرات و ملی از خط ارتباطی ماهواره ای استفاده می‌کنند؟
خیر! بانک های دیگر هم از ارتباط ماهواره ای در مواردی به عنوان خط اصلی یا در بعضی از شعب به عنوان بک آپ استفاده می کنند و قطعا همین بانکها می توانند در شرایط بحران به سرویس دهی در شعب خود ادامه دهند و بدیهی است، بانک هایی که تنها به خطوط زمینی اکتفا می کنند قطعا در روزهای بحرانی با مشکلات عدیده ای مواجه خواهند شد.
نکته دیگر این که چون تا فاجعه رخ ندهد معمولا کسی به فکر تدبیر نمی افتد و از طرفی هزینه تجهیز به یک سیستم به عنوان پشتیبان کم نیست، حرکت به سوی این تدبیراندیشی با کندی انجام می گیرد و شرکت خدمات انفورماتیک هم در خصوص متقاعد کردن بانک ها برای استفاده از خطوط ارتباط ماهواره ای با دشواری هایی مواجه است. در حال حاضر با یک حساب سرانگشتی می توان گفت با توجه به وضعیت فعلی خطوط مخابراتی باید 15 تا 20 درصد شعب هر بانک برای ارتباط ماهواره ای تجهیز شوند تا زمان بحران یا قطعی سراسری بتوانیم سطح قابل قبولی از سرویس دهی را ارائه دهیم. فراموش نکنیم اگر امروز این هزینه صورت نگیرد، در زمان وقوع حادثه، این اعتبار بانک است که به عنوان بزرگترین سرمایه و دارایی خدشه دار می شود و از دست می رود. همچنین باید بخاطر داشت که بروز هر گونه وقفه در ارائه سرویس های بانکی به صورت افزایش هزینه و کاهش درآمد کلی بانک نمود می‌یابد.
برهمین اساس در کشورهای توسعه یافته ای مثل آمریکا که خطوط زمینی غیرماهواره ای به میزان قابل توجهی توسعه یافته، بیشترین میزان استفاده از ارتباطات ماهواره ای هم برقرار است چون اولویت در این کشورها هزینه ها نیست بلکه موضوع مهم این است که در هرزمان و هر نقطه ای و هر شرایطی امکان برقراری ارتباط وجود داشته باشد.
• اگر بانک ها برای مقابله با شرایط بحران داوطلب استفاده از خدمات ماهواره ای باشند شرکت خدمات انفورماتیک تا چه اندازه قادر به پوشش این نیازها خواهد بود؟
خوشبختانه بعد از رفع تحریم ها بخش بزرگی از مشکلات برای توسعه ارتباطات ماهواره ای در داخل کشور رفع شده است. پیش از این، مشکلاتی برای خرید تجهیزات ماهواره ای بود که در لیست فناوری های "های تک" قرار می‌گرفت آن هم در شرایطی که عمده ترین تامین کننده تجهیزات ماهواره‌ای آمریکایی ها هستند و دیگر کشورها هم از بیم تحریم ها وارد مذاکره با ایران نمی شدند؛ اما خوشبختانه امروز شرایط تغییر یافته و درخواست های همکاری از سوی کشورهای اروپایی به دست ما رسیده که در حال بررسی است. در همین راستا هم نمایندگان شرکت ایرباس که در زمینه تجهیزات مخابراتی-ماهواره ای نیز فعالیت دارند، به تهران آمدند و مذاکراتی هم صورت گرفت.
نکته دیگر این که چون شرکت خدمات انفورماتیک خود صاحب تکنولوژی ساخت پایانه های VSAT به شمار می رود و شرکتی شناخته شده در سطح جهانی است، طرف های مذاکره با اطلاع کامل از پتانسیل های شرکت در زمینه ارتباطات ماهواره ای پیشنهاد همکاری خود را ارائه می کنند.
در مجموع این که با توجه به پتانسیل های این شرکت و فعال شدن شرکت های دیگری که دارای پروانه ثبت SAP برای فعالیت هستند؛ امکان تجهیز بانک ها ، شرکت های بیمه و حتی بورس برای استفاده از خطوط ارتباطی ماهواره‌ای وجود دارد.

• اصولا چرا بانک ها تمایل چندانی به استفاده از خطوط ارتباطی ماهواره ای نشان نداده اند آن هم در شرایطی که ضرورت استفاده از این تکنولوژی در روزهای بحران اجتناب ناپذیر است؟
البته شرکت خدمات انفورماتیک در این خصوص با بانک ها و سایر موسساتی که در حوزه مالی فعال هستند؛ مذاکراتی داشته و ضرورت استفاده از این نوع خطوط ارتباطی را مطرح کرده است . اما به هر حال به جز هزینه هایی که چنین تجهیزی به دنبال دارد نگرانی های به جا مانده از دوره تحریم هم در این بی میلی بی تاثیر نیست. به عبارت دیگر با توجه به محدودیت ها اطمینان 100 درصدی وجود نداشت که بتوانیم تجهیزات کافی را برای سرویس دهی از طریق ماهواره فراهم کنیم اما امروز شرایط تغییر یافته و درهمین راستا مذاکراتی هم آغاز شده است.
درخصوص مشکلاتی که در گذشته وجود داشته و به عدم استفاده از خط ارتباطی ماهواره ای در شبکه بانکی منجر شده می توان به مشکل تاخیر در این نوع از تکنولوژی هم اشاره کرد که در حال حاضر این نقیصه هم حل شده است. مشکل دیگر در آن روزها ظرفیت خطوط ماهواره ای بود که امروز این مورد هم برطرف شده است؛ به عبارتی هم اکنون با خطوط ماهواره ای قادر هستیم حجم گسترده ای از تراکنش ها را پوشش دهیم. هزینه های ارتباط هم مشکل دیگری بود که اقبال از شبکه ارتباط ماهواره ای را کاهش می داد اما در دو سه سال اخیر هزینه پهنای باند و تجهیزات نیز به میزان قابل توجهی کاهش یافته و تقریبا در شرایطی قابل رقابت با هزینه های خطوط زمینی است.
موضوع قابل تعمق این است که وقتی نقاطی که سرویس ارائه می شود پرتعداد باشند در صورتی که ظرفیت ترافیکی چندان زیادی نیاز نداشته باشند، استفاده از سیستم ماهواره ای می تواند با هزینه های خطوط زمینی رقابت کند ضمن این که در زمان بحران هم امکان سرویس دهی وجود خواهد داشت.

• آیا ایراداتی که به ضریب امنیت ارتباط ماهواره ای وارد می شود صحت دارد؟
ارتباط ماهواره ای اگر از خط ارتباطی زمینی یا خطوط دیگر امن تر نباشد؛ نا امن تر هم نیست. چون در تکنولوژی ماهواره ای دریافت و پردازش سیگنال ها به تجهیزات بسیار پیچیده و گران قیمتی نیاز دارد و رمزگشایی از این اطلاعات هم بسیار سخت و زمان بر است . ضمن این که در ارتباطات ماهواره ای از پروتکل های ویژه رمزنگاری استفاده می شود که میزان امنیت را باز هم بالاتر می برد. به همین دلیل است که یکی از عمده ترین استفاده کنندگان از ارتباطات ماهواره ای کماکان مراکز نظامی هستند. در همین شبکه بانکی داخل کشور تاکنون هیچ گونه اختلال امنیتی که ناشی از نفوذ از مسیر ارتباط ماهواره ای باشد نداشته ایم. به این ترتیب می توان گفت عمده ترین ایرادهایی که به خطوط ارتباطات ماهواره ای وارد می شود؛ امروز فاقد موضوعیت است.

تجربه دیگر کشورها در روزهای بحران حاوی چه راهکارهایی است ؟ آیا در این موارد بانک ها به استفاده از سیستم ارتباط پشتیبان الزام هم شده اند؟
در سال 2012 طوفان بزرگ سندی بازار مالی نیویورک را به مدت حداقل دو روز کاملا مختل کرد و میلیونها دلار خسارت به بار آورد. در این شرایط لینک های ماهواره ای بلافاصله در مناطق بحران زده راه اندازی شد که برای ماه‌ها بستر ارتباطات مورد نیاز شرکت ها و سازمان ها بودند.
زلزله بزرگی هم که در ژاپن رخ داد خسارت بسیار شدیدی به همراه داشت و کل زیرساخت های ارتباطات زمینی را از بین برد؛ اما به فاصله کوتاهی حدود 200 پایانه ماهواره ای در منطقه نصب شد و در مدت طولانی که بازسازی زیرساخت ها در حال انجام بود ارتباطات اینترنت موبایل و سایر سرویس های ارتباطی از طریق ماهواره برقرار می‌شد.
در کشورهای دیگر نیز با توجه به تجربه هایشان آمادگی برای مبارزه با بحران کسب شده و در مواردی حتی الزامات قانونی هم وجود دارد. به عنوان مثال در کشور اندونزی دولت کلیه بانک ها را ملزم کرده که به عنوان خط بک آپ از ارتباط ماهواره ای استفاده کنند. بطور کلی موسسات مالی و بانکی به ویژه در کشورهای درحال توسعه همواره جزو عمده ترین استفاده کنندگان از ارتباطات ماهواره ای بوده و هستند.