به گزارش دیوان اقتصاد به نقل از ایبِنا، یکی از مهم ترین مواردی که بارها کارشناسان اقتصادی بر آن تاکید داشته اند، تعیین نرخ دلار در بودجه براساس تفاضل تورم داخلی و خارجی است که در گزارش تحلیلی پیش رو در دولت های مختلف و تا سال ۱۳۹۶ بررسی شده است.

نرخ دلار در بودجه سال ۱۳۵۷، ۷۰ ریال تعیین شده بود ولی نرخ غیررسمی این ارز ۱۰۰ ریال بوده است. این در حالی است که نرخ تورم در آن سال در ایران ۱۰ درصد و در آمریکا ۶.۵ درصد بوده است که تفاضل آن ۳.۵ درصد بوده است. بدین ترتیب نرخ هر دلار براساس تفاضل نرخ تورم ایران و آمریکا ۱۰۴ ریال بوده است.

بودجه نویسی دولت موقت؛ اولین نرخ دلار بعد از انقلاب

سال ۱۳۵۸ اولین سالی بود که دولت انقلابی در ایران بودجه می نوشت. دولت موقت در این سال و در زمانی که کشور درگیر آشوب های داخلی بود و فضای اقتصادی همچنان تحت تاثیر فضای انقلابی، خروج شرکت ها و بانک های خارجی از ایران و همچنین آغاز تحریم های آمریکا بود.

نرخ دلار در بودجه سال ۱۳۵۸ نیز مانند سال قبل از آن ۷۰ ریال تعیین شده بود در حالی که نرخ غیررسمی دلار با ۴۰ ریال افزایش به ۱۴۰ ریال رسید. این در حالی بود که نرخ تورم در ایران در آن سال ۱۱.۴ و در آمریکا ۷.۶ درصد بوده است. با در نظر گرفتن تفاضل ۳.۸ درصدی تورم داخلی و خارجی، نرخ دلار باید ۱۰۸ ریال تعیین می شد که در حقیقت ۳۸ ریال در بودجه کمتر در نظر گرفته شده بود.

سال ۱۳۵۹ در حالی که بازهم مانند ۲ سال قبل از آن نرخ دلار در بودجه ۷۰ ریال تعیین شده بود اما نرخ این ارز در بازار غیررسمی به ۲۰۰ ریال می رسد. نرخ تورم در آن سال در ایران به ۲۳.۵ درصد جهش می کند و تفاضل آن با نرخ تورم ۱۱.۳ درصدی آمریکا به ۱۲.۲ درصد می رسد. براین اساس نرخ دلار با در نظر گرفتن تفاضل تورم داخلی و خارجی باید ۱۲۱ ریال تعیین می شد.

نرخ ارز در سال های آغازین جنگ

سال ۱۳۶۰ سال خاصی در فضای سیاسی ایران بود. در این سال جنگ تحمیلی و تجاوز عراق به ایران آغاز شده بود و همزمان مجلس شورای اسلامی ابوالحسن بنی صدر را از ریاست جمهوری برکنار کرده و مردم در انتخابات ریاست جمهوری ابتدا به شهید محمدعلی رجایی رای دادند که با شهادت وی، آیت الله سیدعلی خامنه ای به این سمت انتخاب شد.

جنگ باعث شده بود تا دولت علاوه بر توجه ویژه به جبهه های جنگ برای حفظ تمامیت ارضی، به زندگی مردم عادی و تامین کالاهای اساسی نیز نگاه ویژه داشته باشد. در طول سال های بعد از انقلاب بیشتر صنایع دولتی شده بود و دولت بزرگتر از قبل باید هزینه های بسیاری از با فروش نفت در شرایط جنگی تامین می کرد.

با این تحولات نرخ دلار در سال ۱۳۶۰ در بودجه ۱۰ ریال رشد یافت و به ۸۰ ریال می رسد اما بازار غیررسمی شاهد قیمت ۲۷۰ ریالی می شود. در آن سال نرخ تورم در ایران ۲۲.۸ و در آمریکا ۱۳.۵ درصد بود و با در نظر گرفتن تفاضل ۹.۳ درصدی تورم داخلی و خارجی نرخ ارز آزاد ۱۳۲ ریال محاسبه شده است.

سال بعد از آن نرخ ارز در بودجه بدون تغییر ۸۰ ریال تعیین می شود اما این نرخ در بازار غیررسمی با ۸۰ ریال رشد به ۳۵۰ ریال می رسد. در سال ۱۳۶۱ نرخ تورم در ایران ۱۹.۲ و تفاضل آن با تورم ۱۰.۳ درصدی آمریکا ۸.۹ درصد بوده است. نرخ ارز آزاد نیز براین اساس ۱۴۴ ریال باید محاسبه می شد.

سال ۱۳۶۲ برای سومین سال متوالی نرخ دلار در بودجه ۸۰ ریال تعیین می شود اما این رقم در بازار غیررسمی با ۱۰۰ ریال رشد به ۴۵۰ ریال می رسد. با توجه به تفاضل ۸.۶ درصدی تورم داخلی و خارجی (تورم ایران ۱۴.۸ و تورم آمریکا ۶.۲ درصد)، نرخ ارز آزاد باید ۱۵۶ ریال محاسبه می شد.

سال ۱۳۶۳، دولت تصمیم می گیرد تا نرخ ارز در بودجه را ۱۰ ریال افزایش داده و ۹۰ ریال تعیین کند. این در حالی بود که نرخ غیررسمی ارز ۵۸۰ ریال یعنی ۴۹۰ ریال بیشتر بود. در این سال تورم در ایران ۱۰.۴ درصد و در آمریکا ۳.۲ درصد بود که با در نظر گرفتن تفاضل تورم ۲ کشور، نرخ دلار ۱۶۷ ریال بوده است.

سال بعد، دولت در بودجه نرخ دلار را نه تنها افزایش نمی دهد بلکه آن را ۱۰ ریال کاهش داده و ۸۰ ریال تعیین می کند. این در حالی است که نرخ دلار در بازار غیررسمی با ۳۰ ریال افزایش نسبت به سال قبل ۶۱۰ ریال بوده است. در سال ۱۳۶۴ نرخ تورم در ایران ۶.۹ و در آمریکا ۴.۳ درصد محاسبه شده که با در نظر گرفتن تفاضل ۲.۶ درصدی رقم دلار ۱۷۱ ریال باید محاسبه می شد.

نرخ ارز در بودجه در دولت دوم جنگ

سال ۱۳۶۴  فضای سیاسی و اقتصادی کشور همچنان درگیر جنگ بود و کشیده شدن جنگ به شهرها و نفتکش ها باعث شده بود تا قیمت جهانی نفت تا ۴۰ دلار افزایش یابد اما همزمان صادرات نفت ایران کاهش یافته بود.

سال ۱۳۶۵ بار دیگر دولت تصمیم می گیرد تا نرخ دلار را ۷۰ ریال در بودجه تعیین کند اما نرخ غیررسمی دلار در این سال به ۷۴۰ ریال می رسد. در آن سال نرخ تورم در ایران ۲۳.۷ و در آمریکا ۳.۶ درصد بوده است. براین اساس و با در نظر گرفتن تفاضل ۲۰.۱ درصدی تفاضل تورم داخلی و خارجی نرخ دلار باید ۲۰۵ ریال محاسبه می شده است.

سال ۱۳۶۶ در حالی دولت تصمیم می گیرد که نرخ دلار را در بودجه ۷۰ ریال تعیین کند که نرخ غیررسمی این ارز در بازار ۹۹۶ ریال بوده است. در آن سال نرخ تورم در ایران ۲۷.۷ و در آمریکا ۱.۹ درصد بوده است. براین اساس و با در نظر گرفتن تفاضل ۲۵.۸ درصدی نرخ دلار باید ۲۵۸ ریال محاسبه می شد.

سال ۱۳۶۷ سال پایانی جنگ تحمیلی بود. در این سال نیز دولت نرخ دلار در بودجه را ۱۰ ریال نسبت به سال قبل از آن کاهش داد و با نرخ ۶۰ ریال بودجه خود را بست. این در حالی بود که نرخ ارز در بازار غیررسمی ۹۹۶ ریال شده بود. در این سال تفاضل نرخ تورم در ایران و آمریکا ۲۵.۳ درصد بود و با محاسبه این رقم، نرخ هر دلار باید ۳۲۳ ریال در بودجه در نظر گرفته می شد.

سال ۱۳۶۸ نقطه عطفی در تاریخ انقلاب در ایران است زیرا در این سال جنگ تحمیلی پایان یافته بود و همزمان مردم با شرکت در همه پرسی به اصلاح قانون اساسی و ساختار قدرت رای داده بودند. براین اساس سمت نخست وزیری حذف و اختیارات در دست رییس جمهوری قرار داده شد. دولت برای این سال نرخ ۷۰ ریال را برای دلار در بودجه در نظر گرفته بود ولی هر دلار در بازار غیررسمی ۱۲۰۷ ریال داد و ستد می شد.

در این سال نرخ تورم در ایران ۱۷.۴ درصد و آمریکا ۴.۸ درصد بود و با توجه به تفاضل ۱۲.۶ درصدی نرخ تورم ایران و آمریکا، نرخ هر دلار باید ۳۶۴ ریال محاسبه می شد.

آغاز ریاست جمهوری آیت الله هاشمی و دولت اول سازندگی

در سال ۱۳۶۸ همزمان با فوت حضرت آیت الله خمینی(ره)  و انتخاب حضرت آیت الله خامنه ای  توسط خبرگان رهبری سمت نخست وزیری حذف و  مرحوم آیت الله هاشمی به عنوان اولین رییس جمهوری کشور پس از جنگ انتخاب شد.

در این دولت با توجه به نیاز کشور به بازسازی ویرانی های جنگ، اجرای برنامه های توسعه ای و اصلاح ساختار اقتصادی در دستور کار قرار گرفت.

این دولت در اولین بودجه ای که به مجلس ارائه کرد، بار دیگر نرخ دلار را در بودجه ۶۰ ریال در نظر گرفت. این در حالی بود که نرخ ارز در بازار غیررسمی ۱۴۱۳ ریال بود. در آن سال نرخ تورم در ایران ۹ و در آمریکا ۵.۴ درصد بود. بنابراین با در نظر گرفتن تفاضل ۳.۶ درصدی نرخ تورم، هر دلار در بودجه باید ۳۸۴ ریال محاسبه می شد.

سال بعد، دولت بار دیگر نرخ دلار را ثابت نگه داشت. نرخ دلار در بازار غیررسمی نیز تنها با ۷ ریال افزایش به ۱۴۲۰ ریال رسید. با این حال با توجه به تفاضل ۱۶.۵ درصدی تفاضل ایران و آمریکا (تورم ۲۰.۷ درصدی ایران و ۴.۲ درصدی آمریکا)، این نرخ باید ۴۴۷ ریال بود.

سال ۱۳۷۱، دولت تصمیم گرفت تا نرخ هر دلار را به یکباره  از ۶۰ ریال به ۱۴۵۰ ریال افزایش دهد یعنی تقریبا نرخ هر دلار در بودجه ۱۳۹۰ ریال رشد کرد. در آن سال دلار در بازار غیررسمی ۱۴۹۸ ریال داد و ستد می شد که تنها ۴۸ ریال فاصله داشت. این موضوع نشان از عزم دولت اول سازندگی در سال دوم فعالیت خود برای یکسان سازی نرخ ارز و کاهش فاصله نرخ دلار رسمی و بازار دارد.

با این حال در حالی که نرخ تورم در آن سال در ایران ۲۴.۴ و در آمریکا ۳ درصد بود، با در نظر گرفتن نرخ تورم در سال های گذشته و تفاضل تورم ۲ کشور، رقم دلار در بودجه باید ۵۴۳ ریال محاسبه می شد!

سال ۱۳۷۲ نیز دولت در حالی با نرخ تورم ۲۲.۹ درصدی هر دلار آمریکا را ۱۶۵۰ ریال (یعنی ۲۰۰ ریال بیشتر از سال قبل) در بودجه در نظر گرفت که نرخ تورم در آمریکا مثل سال قبل از آن ۳ درصد بود. با محاسبه تفاضل نرخ تورم ایران و آمریکا (۱۹.۹ درصد)، هر دلار باید ۶۵۱ ریال محاسبه می شد. نکته مهم آن است که در این سال بازار غیررسمی ارز قیمت ۱۸۰۳ ریال را برای دلار تجربه کرد.

دولت دوم سازندگی و تورم بالای داخلی

سال ۱۳۷۳، بار دیگر مرحوم آیت الله هاشمی با رای مردم به عنوان رییس جمهوری انتخاب شد و کار بازسازی ویرانی های جنگ و سازندگی در کشور ادامه یافت. در این سال دولت نرخ ارز در بودجه را با ۱۰۰ ریال افزایش ۱۷۵۰ ریال اعلام کرد که نشان می دهد دولت در آن سال ها قصد داشته درآمدهای ارزی خود را بالا ببرد. با این حال در آن سال نرخ هر دلار در بازار غیررسمی برای اولین بار به بیش از ۲هزار و ۶۰۰ ریال و رقم ۲۶۶۷ ریال را تجربه کرد.

سال ۱۳۷۳ نرخ تورم در ایران ۳۵.۲ و در آمریکا ۲.۶ درصد بوده است. بنابراین با در نظر گرفتن تفاضل ۳۲.۶ درصدی تورم داخل و خارج، هر دلار باید ۸۶۳ ریال محاسبه  شد.

سال ۱۳۷۴ دولت تصمیم می گیرد تا نرخ دلار در بودجه را ثابت نگاه دارد. اما این موضوع باعث نمی شود تا نرخ دلار در بازار غیررسمی افزایش یابد. بازار غیررسمی در این سال شاهد رشد یک هزار و ۴۱۱ ریالی دلار بود و قیمت آن به رکورد ۴۰۷۸ ریال رسید. در این سال نرخ تورم در ایران ۴۹.۴ و در آمریکا ۲.۸ درصد محاسبه شده بود. بنابراین و با در نظر گرفتن تفاضل ۴۶.۶ درصدی تفاضل تورم داخلی و خارجی، برای اولین بار نرخ هر دلار باید به بالای هزار ریال می رسید و ۱۲۶۵ ریال محاسبه شد.

سال بعد، دولت همچنان نرخ ارز در بودجه را ثابت نگاه داشت اما بازار غیررسمی بار دیگر شاهد افزایش نرخ دلار بود به گونه ای که هر دلار در این بازار ۴۴۴۴ ریال داد و ستد می شد. در این سال بار دیگر نرخ دلار که در سال ۱۳۷۱ تفاوت خیلی ناچیزی با قیمت بازار داشت، شاهد فاصله تقریبا ۲ برابری شد.

در این سال تورم در ایران نسبت به سال قبل نصف شده بود و به ۲۳.۲ درصد رسید. تورم در آمریکا نیز ۳ درصد بود و با در نظر گرفتن تفاضل ۲۰.۲ درصدی ۱۵۲۰ ریال باید محاسبه می شد.

سال ۱۳۷۶ آخرین سال فعالیت دولت سازندگی بود. در این سال بازهم دولت تصمیم گرفت تا در بودجه نرخ دلار را مانند ۲ سال قبل از آن ۱۷۵۰ ریال اعلام کند. با این حال بازار غیررسمی شاهد قیمت ۴۷۸۵ ریالی بود. در آن سال نرخ تورم در ایران ۱۷.۳ و در آمریکا ۲.۳ درصد بود. بنابراین و با در نظر گرفتن تفاضل ۱۵ درصدی تورم داخل و خارج، هر دلار می بایست ۱۷۴۸ ریال محاسبه می شد.